Wstęp – cz. II

Główny “architekt” tego projektu, Karl-Otto Apel, a także dwaj czołowi “rzecznicy” i kontynuatorzy Aplowskiej koncepcji, Wolfgang Kuhlmann i Dietrich Böhler, niewątpliwie konstruują całość szczególną. Kolejne, syntetyzowane w niej, odrębne stanowiska filozoficzne zdają się stanowić dla siebie wzajemne konteksty odniesień i uzasadnień, a konsekwentnie przemyślane dają się postrzec jako konstytutywne składowe pewnej nadrzędnej struktury teoretycznej. Wyraźne dostrzeżenie czy wręcz skonstruowanie tych osobliwych związków i relacji, a także właściwe zrozumienie ich filozoficznej wagi stało się – jak należy sądzić – możliwe dzięki dokonanej przez transcendentalną pragmatykę istotnej transformacji filozoficznej.

Czego dotyczyć ma owa transformacja?

Filozofowie spod znaku transcendentalnej pragmatyki eksponują nade wszystko transformację, jakiej w ich projekcie ulega filozofia kantowska, a dokładnie kantowska idea transcendentalizmu. Dwutomowy zbiór tekstów Apla, w których po raz pierwszy zarysowana zostaje całościowa perspektywa transcendentalnej pragmatyki, został opatrzony tytułem Transformation der Philosophie [2]. Przez transformowaną “filozofię” rozumie się tu właśnie transcendentalną filozofię kantowską. Motyw ten będzie zresztą zarówno przez Apla, jak i przez pozostałych transcendentalnych pragmatyków wielokrotnie eksplikowany i niezmiennie uznawany za zasadniczą oś, wokół której konstruowana jest ich myśli filozoficzna [3]. Mimo to można jednak – jak sądzę – bronić poglądu, że dzięki projektowi transcendentalnej pragmatyki (i niejako w jego obrębie) transformacji ulega dużo szerszy krąg idei i koncepcji filozoficznych. Wśród nich – jak wyżej już sugerowano – obok transcendentalizmu Kantowskiego (a w zasadzie także Husserlowskiego) przede wszystkim program hermeneutyki filozoficznej, koncepcje filozofii lingwistycznej oraz projekt pragmatyzmu Peirceowskiego.

Można powiedzieć, że rzeczywiście – jak sugeruje tytuł Aplowskiego dzieła z roku 1973 – dokonuje się za sprawą jego koncepcji “transformacja filozofii”; w takim mianowicie sensie, że transformacji ulega szerokie spektrum ważkiej współcześnie myśli filozoficznej, niejako filozofia w ogóle. Zasadniczym rysem tego szczególnego zabiegu jest to, że wszystkie uwzględniane przez transcendentalną pragmatykę koncepcje filozoficzne zostają, z jednej strony, usytuowane w przestrzeni teoretycznej wyznaczonej przez nastawienie dyskursywne, a z drugiej, wkomponowane w proces konstruowania nowego stanowiska filozoficznego.

Efektem tej transformacji, a więc zarazem efektem zsyntetyzowania wielu odmiennych projektów filozoficznych w jednorodną strukturę teoretyczną, staje się możliwość podjęcia fundamentalnego problemu filozoficznego, kwestii filozoficznej par excellence, krótko mówiąc, możliwość podjęcia filozoficznego pytania o wiedzę, warunki jej możliwości, sensowności i ważności oraz o możliwość jej ostatecznego uprawomocnienia. Transcendentalno-pragmatyczne rozstrzygnięcia w tym zakresie pozwalają z kolei na oryginalne i inspirujące sformułowanie kwestii krytyki, na postawienie pytania o jej status oraz kwalifikację w obrębie wiedzy filozoficznej i na skonstruowanie – wciąż poszukiwanego przez filozofię – modelu uprawomocnienia krytyki. Stwarzają one – jak sądzę – zasadnicze ramy dla filozoficznej procedury krytycznej, wyznaczają warunki jej możliwości i dostarczają podstawowych narzędzi postępowania krytycznego. A wreszcie – w konsekwencji wielowymiarowej transformacji filozofii – stwarzają podstawy do objęcia jednorodnym horyzontem teoretycznym różnorodnych postaci krytyki filozoficznej i odniesienia do nich jednorodnej procedury uprawomocniającej. Wszystko to więc decyduje ostatecznie o możliwości i ugruntowania filozofii krytycznej.

Wyeksplikowanie tej ostatniej okoliczności stanowi zasadniczy cel mojej pracy. Zrealizowanie go wymaga rekonstrukcji całego projektu, a w każdym razie zrekonstruowania zasadniczego trzonu jego struktury teoretycznej. Będzie to przedmiotem pierwszych siedmiu rozdziałów pracy, w których – mam nadzieję – uda się poprowadzić analizy w takim kierunku, by wynikały z nich sugerowane przeze mnie tezy. Jednak w tej partii pracy same te tezy zostaną w zasadzie przemilczane. Koncentrować będę się tu bowiem na tym, by w pewnym – zasadnym, jak sądzę – porządku logicznym odtworzyć swoistą “dramaturgię”, zgodnie z którą rozwija się struktura problemowa transcendentalnej pragmatyki.

Konieczne (choć miejscami – być może – nużące czytelnika) będzie utrzymanie spiralnej konstrukcji wywodu. Wymuszone jest to specyfiką rekonstruowanego projektu. Nie da się na przykład wyjaśnić znaczenia “nieograniczonej wspólnoty komunikacyjnej” bez zrozumienia struktury “aktu komunikacyjnego”, a z drugiej strony niemożliwe jest wyjaśnienie określenia “akt komunikacyjny” bez skonceptualizowania szczególnego statusu “nieograniczonej wspólnoty komunikacyjnej”. Analogicznie ma się rzecz ze wszystkimi bez wyjątku kategoriami, problemami i kontekstami teoretycznymi. Eksplikowanie jednego wymaga odniesienia do drugiego, uchwycenia ich we wzajemnych relacjach. Pociąga to za sobą konieczność spiralnych nawrotów. Jest to zresztą sytuacja, do której filozofia – zwłaszcza za sprawą Georga W. F. Hegla i Gadamerowskiej hermeneutyki – miała czas przywyknąć. Powaga tych autorytetów i filozoficzne znaczenie wyznaczonych przez tych myślicieli opcji teoretycznych w wystarczającej już mierze wydają się ją sankcjonować.

Konieczność “relacyjnego” eksplikowania pojęć i sytuacji teoretycznych właściwych transcendentalnej pragmatyce usprawiedliwiona jest ostatecznie specyfiką nastawienia dyskursywnego, a więc specyfiką perspektywy badawczej, w jakiej sytuuje się – jak sądzę – sama transcendentalna pragmatyka, a także – na co mam nadzieję – proponowana tutaj jej rekonstrukcja. Bardzo ciekawą poszlaką prymatu wyjaśniania relacyjnego jest sugestia, jaką podpowiada inny jeszcze autorytet intelektualny, mianowicie Wolfgang Goethe – jakkolwiek czyni to nie w kontekście rozważań filozoficznych, lecz na użytek ogólnej anatomii porównawczej. Formułując botaniczną definicję łodygi (którą w swych bardzo inspirujących rozważaniach przywołuje z kolei Gregory Bateson) Goethe pisze:

“Łodyga to to, na czym rosną liście.”
“Liść to to, co ma pączek u nasady.”
“Łodyga to to, co kiedyś było pączkiem w tym miejscu.” [4]

Relacyjność, o jakiej tu mowa, ma charakter sprzężenia zwrotnego, w tym sensie, że definiowane kategorie wzajemnie się do siebie odnoszą, wzajemnie się określają i dopełniają. Dokładnie w takich właśnie relacjach pozostają do siebie kategorie transcendentalnej pragmatyki, a okoliczność ta jednoznacznie wymusza spiralną strukturę rekonstrukcji jej projektu. Powtórzenia, jakie będą musiały się tu pojawić, nigdy jednak nie będą powtórzeniami literalnymi, lecz wyłącznie – tak jak sugeruje trójwers Goethego – przywołaniem wcześniejszych sytuacji dla zrekonstruowania lub wyjaśnienia aktualnych.

W pewnym stopniu “spirala” tej rekonstrukcji sięgnie i do kolejnych rozdziałów, w których podjąć będę chciała pytanie o możliwość ukonstytuowania – na gruncie analizowanej konstrukcji – projektu filozofii krytycznej. Ta część pracy wymagać będzie z kolei skonceptualizowania licznych postaci krytyki filozoficznej (co, ze względu na zasadniczy temat rozprawy, zakreślone zostanie jednak dość ogólnie), a główną intencją tej partii będzie wskazanie na fakt, że teoretyczne narzędzia, jakich dostarcza transcendentalna pragmatyka, pozwalają na uprawomocnienie krytyki i na ufundowanie filozofii krytycznej par excellence.

Specyfiką tak rozumianej filozofii krytycznej (na co wielokrotnie będą wskazywały przeprowadzane analizy) jest to, iż – jakby to można określić – powstaje ona w wyniku rzutowania “dwuwymiarowej” konstrukcji transcendentalno-pragmatycznej (wspartej na rozpoznaniu dwoistej, performatywno-propozycjonalej struktury języka) na “jednowymiarową” konstrukcję krytycyzmu kantowskiego (nie uwzględniającego tej szczególnej dwoistości, a ściślej nie uwzględniającego w zasadzie w ogóle wymiaru językowego). Ostatecznie więc uprawomocnienie krytyki, będące warunkiem sine qua non konstrukcji filozofii krytycznej, oparte zostaje o zasadę niesprzeczności performatywnej i mechanizm samouprawomocnienia, uzasadniający zarazem teoretycznie samą tę zasadę.

Klamrą spinającą całość pracy jest wskazanie na to, iż projekt transcendentalnej pragmatyki wraz z możliwą na jego gruncie konstrukcją filozofii krytycznej stanowią przekroczenie nastawienia teoretycznego i otwarcie perspektywy nastawienia dyskursywnego. Ponieważ, mówiąc najprościej, wszystko to, co składa się na zasadnicze elementy struktury transcendentalnej pragmatyki oraz na możliwą – bazującą na niej – koncepcję krytyki, buduje ostatecznie perspektywę nastawienia dyskursywnego, zatem w przedostatnim, krótkim rozdziale dotyczącym nastawienia dyskursywnego ograniczam się wyłącznie do zasygnalizowania najważniejszych w tym kontekście ustaleń, w szczegółach odsyłając do całości pracy. Jedyne, na co powtórnie zwracam tam uwagę, to fundamentalna dla nastawienia dyskursywnego teza o pierwotności i nadrzędności relacji komunikacyjnej.

W nawiązaniu do tej kwestii w ostatnim rozdziale podejmuję próbę ogólnego (i z konieczności bardzo pobieżnego) wskazania na pozafilozoficzne badania nad językiem (w logice, psycholingwistyce, antropologii społecznej i socjolingwistyce), pozwalające na wyeksponowanie rangi wymiaru komunikacyjnego i pośrednio wspierające dążenie do usytuowania filozoficznych procedur teoretycznych w perspektywie nastawienia dyskursywnego.

Książka ta nigdy nie powstałaby, gdyby nie nieograniczona cierpliwość i tolerancja moich najbliższych oraz merytoryczne wsparcie moich przyjaciół. Za nieocenioną pomoc w domyśleniu wszystkich istotnych wątków tej pracy dziękuję mojemu mężowi, Ireneuszowi Sierockiemu. Za dokładne przejrzenie tekstu i za uwagi na jego temat składam także serdeczne podziękowania dr Robertowi Freiowi, dr Arturowi Jeziorowskiemu oraz dr Andrzejowi Orzechowskiemu.

Szczególną wdzięczność winna jestem Panu Profesorowi Andrzejowi Maciejowi Kaniowskiemu, którego recenzja i szczegółowe uwagi pozwoliły mi na dopracowanie bardzo wielu istotnych kwestii.

Powrót [1]

Przypisy:

2. K.-O. Apel, Transformation der Philosophie, t. 1 i 2, Frankfurt a/M. 1973. [powrót]

3. Por. m.in. W. Kuhlmann, Kant und die Transzendentalpragmatik. Transzendentale Deduktion und reflexive Letztbegründung, w: Kants transzendentale Deduktion und die Möglichkeit von Transzendentalphilosophie, Forum für Philosophie Bad Homburg (Hrsg.), Frankfurt a/M. 1988, s. 193-221; K.-O. Apel, Transformation der Transzendentalphilosophie. Versuch einer retrospektiven Zwischenbilanz, “Philosophische Selbstbetrachtung”, t. IV, Bern 1978, s. 7-23. [powrót]

4. Cyt. za: G. Bateson, Umysł i przyroda, przekł. A. Tanalska-Dulęba, Warszawa 1996, s.31. [powrót]