Zakończenie

Wskazanie na możliwość zastosowania narzędzi teoretycznych, wypracowanych w obrębie transcendentalnej pragmatyki, do problemu uprawomocnienia krytyki filozoficznej – to zasadnicza intencja dokonywanych powyżej rekonstrukcji i analiz. Takie ukierunkowanie mojej pracy zdecydowało o jej konstrukcji a także o zakresie materiałów źródłowych, na jakich została wsparta. W szczególności zdecydowało o tym, iż poza jej zasięgiem pozostała większość kontrowersji i dyskusji, jakie wywołała koncepcja transcendentalnej pragmatyki w dzisiejszym filozoficznym środowisku w Niemczech, a także poza ich granicami. Kontrowersje te zaangażowały wielu współczesnych teoretyków.

Podejmowane przez nich wątki teoretyczne odnoszą się do różnorodnych kontekstów filozoficznych, ale ostatecznie dotyczą kilku podstawowych kręgów problemowych. Grupa najczęściej formułowanych zarzutów pod adresem transcendentalnej pragmatyki zogniskowana jest wokół pytania o akceptowalną postać etyki normatywnej, w tym także o stosowność transcendentalno-pragmatycznych procedur uzasadnienia norm moralnych. Dużo ogólniejszą postać przybierają dyskusje wokół pytania o możliwość transcendentalno-pragmatycznej teorii racjonalności. Inny krąg problemowy, choć w naturalny sposób zazębiający się z poprzednimi, dotyczy zasadności transformacji, jakiej w obrębie transcendentalnej pragmatyki poddawana jest filozofia Kanta. Wreszcie wyodrębnić można by także grupę tych głosów polemicznych, które w oderwaniu od powyższych kontekstów teoretycznych kwestionują ogólną, nadrzędną, “komunikacyjną” perspektywę, w jakiej sytuowana jest transcendentalno-pragmatyczna koncepcja.

Nie są to jedyne tematy polemik prowadzonych wokół tej koncepcji, a przy tym zakresy tych dyskusji nie są rozłączne. Niemniej to te właśnie kwestie są przedmiotem najczęstszych kontrowersji. Prowadzone nad nimi debaty dobitnie uzmysławiają wagę zagadnień podnoszonych przez transcendentalną pragmatykę, a także uświadamiają wysoki stopień skomplikowania większości pytań i problemów, z jakimi zderza się ta koncepcja. Jednak przede wszystkim polemiki te stanowią doskonałe forum, na którym problemy ulec mogą doprecyzowaniu, właściwemu zrozumieniu, przeformułowaniu czy rozwinięciu. I właśnie ta ostatnia okoliczność decyduje o tym, iż w najwyższym stopniu zasadne jest uwzględnianie w ramach studiów nad transcendentalną pragmatyką także owego “kontekstu polemicznego”. Ale naturalnie powinno się go uwzględniać wyłącznie w zakresie wyznaczonym konkretną tematyką studiów.

W przypadku powyższego tekstu zasadne wydawało mi się więc przywołanie tylko tych sytuacji polemicznych, które dotyczyły bezpośrednio procedury ściśle refleksyjnego ostatecznego uzasadnienia, i to głównie z uwagi na wewnętrzną strukturę filozoficznego postępowania uzasadniającego. Ograniczenie to wiąże się z zasadniczym dla pracy przekonaniem, iż szczególnym teoretycznym walorem projektu transcendentalnej pragmatyki jest możliwość zinterpretowania demonstrowanej przez nią procedury ostatecznego uzasadnienia jako procedury uprawomocnienia krytyki filozoficznej. Przywoływanie licznych i wielowątkowych polemik, jakie narosły w ciągu ostatnich trzydziestu lat wokół Aplowskiego projektu istotnie zaburzyłoby konstrukcję pracy (a od strony technicznej oznaczałoby konieczność uzupełnienie każdego nieomal akapitu obszernym komentarzem, który niejednokrotnie przerastać musiałby rozmiarami tekst zasadniczy) [452].

Ale powody konstrukcyjne (czy czysto techniczne) nie były tu rozstrzygające. Za decyzją wyłączenia z pracy rozległego kontekstu polemicznego przemawiały przede wszystkim względy merytoryczne. Otóż polemiki, o ile dotyczyły problemu uzasadnienia, odnosiły się przede wszystkim – zgodnie zresztą z intencją teoretyków transcendentalnej pragmatyki – do kwestii uprawomocnienia wiedzy w ogóle bądź uprawomocnienia etyki normatywnej. W ukonkretnieniu sprowadzały się ostatecznie do pytania o możliwość wyznaczenia granic racjonalności oraz o możliwość ufundowania racjonalnej nauki moralnej. Natomiast interesujący mnie problem możliwości wykorzystania transcendentalno-pragmatycznego instrumentarium do uprawomocnienia krytyki filozoficznej w ogóle oraz ukonstytuowania filozofii krytycznej par excellence nie stanowił w zasadzie przedmiotu tych polemik. Nawet w dyskusjach Apla z Habermasem nie był on stawiany w tak zasadniczy sposób, w jakim starałam się go sformułować powyżej [453].

Sformułowanie tezy sugerującej możliwość transcendentalno-pragmatycznego uprawomocnienia wiedzy wymagało zrekonstruowania podstawowej konstrukcji projektu Aplowskiego, a także nakreślenia zasadniczej perspektywy teoretycznej, w jakiej konstrukcja ta została usytuowana. I wyłącznie w kontekście pierwszego z tych dwu zadań pojawiły się w mojej pracy odniesienia do szerszego tła polemicznego. Druga kwestia, wiążąca się z ogólnym pytaniem o to, na ile akceptowalna jest w filozofii perspektywa językowego (a zasadnej mówiąc: komunikacyjnego) apriori, jest dziś wysoce “drażliwą” i dyskusyjną kwestią na gruncie filozofii. Odpowiedzi na to pytanie przybierają postaci różnorodne. W zasadzie można mówić o całej palecie możliwych w tej kwestii stanowisk. Rekonstrukcja dyskusji dotyczących tych kwestii mogłaby mieć więc wyłącznie wybiórczy charakter. Rezygnując zatem z niej w ogóle, zdecydowałam się na wybór świadomie ryzykujący jednostronność. Zdecydowałam się mianowicie na przywołanie – jakkolwiek bardzo pobieżne – tylko tych teoretycznych sugestii i poszukiwań, które wzmacniają zasadniczą dla transcendentalnej pragmatyki ideę komunikacyjnego apriori, Krytykę tej idei pozostawiając jej krytykom.

Przypisy:

452. Czytelnika zainteresowanego toczonymi dyskusjami odesłać można chociażby do dwóch publikacji, stanowiących nieomal “antologię” polemicznych tekstów i wypowiedzi odniesionych do koncepcji transcendentalnej pragmatyki. Są to: W. Kuhlmann, D. Böhler (Hrsg.), Kommuniaktion und Reflexion. Zur Diskussion der Transzendentalpragmatik. Antworten auf K.-O. Apel., Frankfurt a/M. 1982; W. Oelmüller (Hrsg.), Transzendentalpragmatische Normenbegründung, Paderborn 1978. Rozsiane głosy polemiczne znaleźć można również m.in. w: T. Simons, Transzendentalphilosophie und Sprachpragmatik. Zur Methodik der Auseinandersetzung von Hermann Krings mit der transzendentalen Sprachpragmatik Karl-Otto Apels, w: M. Baumgartner (Hrsg.), Prinzip Freiheit, Freiburg/München 1979, s. 44-72; A. Wellmer, Ethik und Dialog. Elemente des moralischen Urteils bei Kant und in der Diskursethik, Frankfurt a/M. 1986; V. Hösle, Die Transzendentalpragmatik als Fichteanismus der Intersubjektivität, “Zeitschrift für philosophische Forschung” 40, 1986, s. 235-252; B. E. Topitsch, Die Voraussetzungen der Transzendentalphilosophie, Hamburg 1975; O. Marquard, Das Über-wir: Bemerkungen zur Diskursethik, w: K. H. Stirle, R. Warnung (Hrsg.), Das Gespräch: Poetik und Hermeneutik XI, München 1984; A. M. Kaniowski, Etyka a transcendentalizm w perspektywie kantowskiej i pragmatyczno-językowej. w: M. J. Siemek (red.), Filozofia transcendentalna i dialektyka, Warszawa 1991, s. 300-314. [powrót]

453. A to głównie z tego powodu, iż – jak już wspominałam – dyskusja ta dotyczyła pewnej szczególnej postaci krytyki filozoficznej, mianowicie krytyki ideologii, a więc krytyki realizującej się w schemacie “byt – powinność”. W odniesieniu do tak rozumianego filozoficznego postępowania krytycznego wnosił naturalnie sam Habermas żądanie jego uprawomocnienia. Jednakże żądaniu temu filozofia Habermasa w zasadzie nigdy nie sprostała. Ściśle rzecz biorąc, w początkowym ukształtowaniu żądania tego nie mogła zrealizować z uwagi na przyjęte ogólne założenia i perspektywę badawczą, natomiast w kształcie, jaki uzyskała po “zwrocie komunikacyjnym”, wykluczyła możliwość samego roszczenia do (ostatecznego) uprawomocnienia. Mówiąc nieco konkretniej, na gruncie koncepcji interesów poznawczych Habermas nadawał wprawdzie postępowaniu uprawomocniającemu charakter procedur transcendentalnych, ale niejednoznaczny status interesu emancypacyjnego i kwalifikacja empiryczno-analitycznych procedur rekonstrukcyjnych jako zasadniczego członu filozofii krytycznej uniemożliwiła utrzymanie stanowiska transcendentalnego, a zatem i uprawomocnienie krytyki. Zachowanie perspektywy transcendentalnej było natomiast możliwe – co niezmiennie starała się wykazywać transcendentalna pragmatyka – po przeformułowaniu problemu filozoficznego ze względu na rozpoznane dwoistej struktury aktu językowego. Jednakże Habermas, wyprowadzając zasadnicze filozoficzne konsekwencje z tego rozpoznania, nie zmienił kwalifikacji nauk rekonstrukcyjnych a jednocześnie – głównie z uwagi na wprowadzoną w swą konstrukcję teoretyczną perspektywę “świata życia” – zakwestionował radykalne roszczenie krytyki do samouprawomocnienia. Wraz z tym w filozofii Habermasa istotnemu zatarciu uległ problem krytyki. W efekcie także w dyskusjach pomiędzy Habermasem a Aplem (broniącym niezmienne idei ostatecznej oczywistości) ani nie eksplikowano problemu krytyki filozoficznej, ani nie poddawano analizom samej struktury procedur refleksyjnego uprawomocniania. Z tego też powodu dyskusje te, podobnie jak konkretne rozstrzygnięcia filozofii Habermasa (ulegające w zasadzie nieustannie znaczącym modyfikacjom), przywoływane były w mojej pracy wyłącznie marginalnie. W polskim piśmiennictwie filozoficznym podejmowane były wielostronne badania nad filozofią Habermasa. Rekonstrukcja oraz ocena kształtu teoretycznego i ewolucji jego poglądów zawarta jest m.in. w następujących pracach: A. M. Kaniowski, A. Szahaj (red.), Wokół teorii krytycznej Jürgena Habermasa, Warszawa 1987; L. Witkowski (red.), Dyskursy Rozumu: między przemocą i emancypacją, Toruń 1990; A. Szahaj, Krytyka, emancypacja, dialog. Jürgen Habermas w poszukiwaniu nowego paradygmatu filozofii krytycznej. Warszawa 1990; L. Witkowski, Tożsamość i zmiana. Wstęp do epistemologicznej analizy kontekstów edukacyjnych, Toruń 1988. [powrót]

Bibliografia

Adorno Th. W. et al., Der Possitivismusstreit in der deutschen Soziologie, Darmstadt und Neuwid, 1973.
Adorno Th. W., Dialektyka i społeczeństwo, przekł. A. Załuska, w: E. Mokrzycki (red.), Kryzys i schizma, Warszawa 1984, t. 2, s. 5-46.
Adorno Th. W., Dialektyka negatywna, przekł. K. Krzemieniowa, Warszawa 1986.
Adorno Th. W., Beitrag zur Ideologienlehre, w: idem, Gesammmelte Schriften, t. 8 (Soziologische Schriften I) Frankfurt a/M. 1972.
Albert H., Die Wissenschaft und die Fehlbarkeit der Vernunft, Tübingen 1982.
Albert H., Traktat über kritische Vernunft, Tübingen 1968.
Albert H., Transzendentale Träumereien. Karl-Otto Apels Sprachspiele und sein Hermeneutischer Gott, Hamburg 1975.
Apel K.-O., Auseinandersetzungen in Erprobung des transzendentalpragmatischen Ansatzes, Frankfurt a/M. 1998.
Apel K.-O., Austin und die Sprachphilosophie der Gegenwart, w: H. Nagel-Docekal (Hrsg.), Überlieferung und Aufgabe. Festschrift für E. Heintel, t. I, Wien 1982, s. 183-196.
Apel K.-O., Burckhart H., Prinzip Mitverantwortung. Grundlage für Ethik und Pädagogik, Würzburg 2001.
Apel K.-O., Charles W. Morris und das Programm einer pragmatisch integrierten Semiotik, w: C. W. Morris, Zeichen, Sprache und Verhalten, Düsseldorf 1973, s. 9-66.
Apel K.-O., Das Apriori der Kommunikationsgemeinschaft und die Grundlagen der Ethik, w: idem, Transformation der Philosophie II, Frankfurt a/M. 1973, s. 358-436.
Apel K.-O., Das Problem der philosophischen Letztbegründung im Lichte einer transzendentalen Sprachpragmatik, w: B. Kanitschneider (Hrsg.), Sprache und Erkenntnis. Festschrift für G. Frey, Innsbruck 1976, s. 55-82.
Apel K.-O., Das Problem des offen strategischen Sprachgebrauchs in transzendentalpragmatischer Sicht. Ein zweiter Versuch, mit Habermas gegen Habermas zu denken, w: H. Burckhart (Hrsg.), Diskurs über Sprache. Festschrift für Edmund Braun, Würzburg 1994, s. 31-52.
Apel K.-O., Das Problem einer philosophischen Theorie der Rationalitätstypen, w: H. Schnädelbach (Hrsg.), Rationalität, Frankfurt a/M. 1984, s. 15-31.
Apel K.-O., Dasein und Erkennen. Eine erkenntnistheoretische Interpretation der Philosophie Martin Heidegger. Praca doktorska z roku 1950.
Apel K.-O., Der Denkweg von Charles Peirce. Frankfurt a/M. 1975.
Apel K.-O., Die Erklären-Verstehen-Kontroverse in transzendentalpragmatischer Sicht, Frankfurt a/M. 1979.
Apel K.-O., Die Herausforderung der totalen Vernunftkritik in das Program einer philosophischen Theorie der Rationalitätstypen, “Concordia”, t. 11, 1987, s. 2-23.
Apel K.-O., Die Idee der Sprache in der Tradition des Humanismus von Dante bis Vico, Bonn 1963.
Apel K.-O., Die Vernunftfunktion der kommunikativen Rationalität. Zum Verhältnis von konsensualkommunikativer Rationalität, strategischer Rationalität und Systemrationalität, w: K.-O. Apel, M. Kettner (Hrsg.), Die eine Vernunft und die vielen Rationalitäten. Frankfurt a/M. 1996 s.17-41.
Apel K.-O., Diskurs und Verantwortung. Das Problem des Übergangs zur postkonventionellen Moral, Frankfurt a/M. 1988.
Apel K.-O., Eine Frage nach dem Sinnkriterium der Sprache und die Hermeneutik, w: Welterfahrung in der Sprache (Weltgespräch), Freiburg 1968.
Apel K.-O., Einführung zu C. S. Peirce, Schriften I, Frankfurt a/M. 1967.
Apel K.-O., Einführung zu C. S. Peirce, Schriften II, Frankfurt a/M. 1970.
Apel K.-O., Etyka dyskursu jako etyka odpowiedzialności – postmetafizyczna transformacja etyki Kanta, przekł. T. Mańko, “Principia” V, 1992, s.5-37.
Apel K.-O., Fallibilismus, Konsenstheorie der Wahrheit und Letztbegründung, w: Forum für Philosophie, Bad Homburg (Hrsg.), Philosophie und Begründung, Frankfurt a/M. 1987, s.116-211.
Apel K.-O., Grenzen der Diskursethik? Versuch einer Zwischenbilanz, “Zeitschrift für philosophische Forschung” 40, 1986, s. 3-31.
Apel K.-O., Hermeneutyczny wymiar nauki społecznej i jego normatywna podstawa, przekł. B. Frydryczak, w: K. Zamiara (red.), Humanistyka jako autorefleksja kultury, Poznań 1995, s.185-205.
Apel K.-O., Ist die Ethik der idealen Kommunikationsgemeinschaft eine Utopie?, w: V. Vosskamp (Hrsg.), Utopieforschung, Stuttgart 1982, t. I, s. 325-355.
Apel K.-O., Kann der postkantische Standpunkt der Moralität noch einmal in substantielle Sittlichkeit “aufgehoben” werden?, w: W. Kuhlmann (Hrsg.), Moralität und Sittlichkeit. Das Problem Hegels und die Diskursethik, Suhrkamp, Frankfurt a/M. 1986, s. 217-264.
Apel K.-O., Komunikacja a etyka: perspektywa transcendentalno-pragmatyczna, przekł. A. Przyłębski, w: B. Andrzejewski (red.), Komunikacja, rozumienie, dialog, Poznań 1990, s. 83-93.
Apel K.-O., Logosauszeichnung der menschlichen Sprache. Die philosophische Tragweite der Sprachtheorie, w: H.-G. Bosshard, (Hrsg.), Perspektiven auf Sprache. Interdisziplinäre Beiträge zum Gedenken an Hans Hörmann. Berlin/New York 1986, s. 45-87.
Apel K.-O., Normative Begründung der “kritischen Theorie” durch Rekurs auf lebensweltliche Sittlichkeit? Ein transzendentalpragmatischer Versuch mit Habermas gegen Habermas zu denken. w: A. Honneth et al. (Hrsg.), Zwischenbetrachtungen. Im Prozeß der Aufklärung. Jürgen Habermas zum 60.Geburtstag, Frankfurt a/M. 1989, s.15-65.
Apel K.-O., Pragmatische Sprachphilosophie in transzendentalpragmatischer Begründung, w: H. Stachowiak (Hrsg.), Pragmatik. Handbuch pragmatischen Denkens, t. IV, Hamburg 1993, s. 38-61.
Apel K.-O., Problem uniwersalnej makroetyki współodpowiedzialności, przekł. I. Ferenc, w: T. Buksiński (red.), Wspólnotowość wobec wyzwań liberalizmu, Poznań 1995, s. 33-50.
Apel K.-O., Semiotyka transcendentalna a prawda, przekł. J. Rabus, „Principia” 1991, IV, s. 5-22.
Apel K.-O., Sprechakttheorie und transzendentale Sprachpragmatik zur Frage ethischer Normen, w: idem (Hrsg.), Sprachpragmatik und Philosophie, Frankfurt a/M. 1976, s. 106-173.
Apel K.-O., Sprache, w: H. Krings et al. (red.), Handbuch philosophischer Grundbegriffe, München-Kösel 1974, t. III, s. 1383-1402.
Apel K.-O., Transformation der Philosophie, t. 1-2, Frankfurt a/M. 1973.
Apel K.-O., Transformation der Transzendentalphilosophie. Versuch einer retrospektiven Zwischenbilanz, “Philosophische Selbstbetrachtung”, t. IV, Bern 1978, s. 7-23.
Apel K.-O., Uniwersalistyczna etyka współodpowiedzialności, przekł. Z. Zwoliński w: J. Sekuła, J. (red.), Idea etyczności globalnej, Siedlce 1999, s. 173-193.
Apel K.-O., Verantwortung heute – nur noch Prinzip der Bewahrung und Selbstbeschränkung oder immer noch der Befreiung und Verwirklichung von Humanität?, w: T. Meyer, S. Miller (Hrsg.), Zukunftsethik und Industriegesellschaft, München 1986, s. 15-40.
Apel K.-O., Warum transzendentale Pragmatik? Bemerkungen zu H. Krings “Empirie und Apriori. Zum Verhältnis Transzendentalphilosophie und Sprachpragmatik”, w: H. Baumgartner (Hrsg.), Prinzip Freiheit, Freiburg/München 1979, s. 13-43.
Apel K.-O., Wittgenstein und das Problem des hermeneutischen Verstehens, “Zeitschrift für Theologie und Kirche” 1966.
Apel K.-O., Wittgenstein und Heidegger, Kritische Wiederholung und Ergänzung eines Vergleichs, w: „Der Löwe spricht … und wir können ihn nicht verstehen.” Ein Symposion an der Universität Frankfurt anläßlich des hundertsten Geburtstags von Ludwig Wittgenstein, Frankfurt a/M. 1991, s. 27-68.
Apel K.-O., Wspólnota komunikacyjna jako transcendentalne założenie nauk społecznych, przekł. E. Kobylińska, „Kultura Współczesna” 1993,1, s. 5-13.
Apel K.-O., Zasada samoufundowania swoich podstaw w hermeneutycznej rekonstrukcji historii, przekł. P. Znaniecki, w: T. Buksiński (red.), Rozumność i racjonalność, Poznań 1997, s. 79-89.
Apel K.-O., Zur Idee einer transzendentalen Sprach-Pragmatik. Die Dreistelligkeit der Zeichenrelation und die „abstractive fallacy” in den Grundlagen der klassischen Transzendentaphilosophie und der sprachanalytischen Wissenschaftslogik. w: J. Simon (Hrsg.), Aspekte und Probleme der Sprachphilosophie, Freiburg/München 1974, s. 283-326.
Apel K.-O., Zurück zur Normalität? Oder könnten wir aus der nationalen Katastrophe etwas Besonderes gelernt haben? Das Problem des (welt-)geschichtlichen Übergangs zur postkonventionellen Moral in spezifisch deutscher Sicht. w: Forum für Philosophie, Bad Homburg (Hrsg.), Zerstörung des moralischen Selbstbewußtseins, Chance oder Gefährdung? Frankfurt a/M. 1988, s. 91-142.
Apel K.-O., Böhler D., Kadelbach G. (Hrsg.), Funk-Kolleg. Praktische Philosophie/Ethik: Dialoge, t. 1-2, Frankfurt a/M. 1984.
Apel K.-O. et al., Hermeneutik und Ideologiekritik, Frankfurt 1971.
Apel K.-O., Kettner, M., Die eine Vernunft und die vielen Rationalitäten, Frankfurt a/M. 1996.
Arystoteles, Analityki pierwsze, przekł. K. Leśniak, w: idem, Dzieła wszystkie, t. 1, Warszawa 1990.
Arystoteles, Etyka nikomachejska, przekł. D. Gromska, Warszawa 1982.
Arystoteles, Metafizyka, przekł. K. Leśniak, Warszawa 1983.
Austin J. L., Mówienie i poznawanie. Rozprawy i wykłady filozoficzne, przekł. B. Chwedeńczuk, Warszawa,1993.
Bal K., Wprowadzenie do etyki Kanta, Wrocław 1984.
Bense M., Świat przez pryzmat znaku, przekł. H. Buszyńska-Garewicz, Warszawa 1980.
Bickerton D., Calvin W., Langua ex machina, Cambridge MA 2000.
Böhler D., Die deutsche Zerstörung des politisch-ethischen Universalismus. Über die Gefahr des heute (post-) modernen Relativismus und Dezisionismus, w: Forum für Philosophie, Bad Homburg (Hrsg.), Zerstörung des moralischen Selbstbewußtseins, Chance oder Gefährdung? Frankfurt a/M. 1988, s. 166-216.
Böhler D., Ethik für Zukunft. Im Diskurs mit Hans Jonas, München 1994.
Böhler D., Menschenwürde und Menschentötung. Über Diskursethik utilitaristische Ethik., “Zeitschrift für Evangelische Ethik” 1991, s. 166-186.
Böhler D., Rekonstruktive Pragmatik. Von der Bewußtseinsphilosophie zur Kommunikationsreflexion, Neubegründung der praktischen Wissenschaften und Philosophie., Frankfurt a/M. 1985.
Bronk A., Typy fundamentalizmu, w: idem, Zrozumieć świat współczesny, Lublin 1998, s. 145-178.
Buczyńska H., Peirce, Warszawa 1966.
Bühler K., Sprachtheorie. Die Darstellungsfunktion der Sprache, Jena 1934.
Calvin W., Jak myśli mózg. Ewolucja w okamgnieniu, przekł. J. Suchecki, Warszawa 1997.
Chomsky N., Koncepcja języka, przekł. G. Spiewak, w: K. Rosner (red.), Noama Chomsky’ego próba rewolucji naukowej. Generatywny program badań nad ludzkim umysłem., Warszawa 1995, s. 37-66.
Chomsky N., Zagadnienia teorii składni, przekł. I. Jakubczak, Wrocław 1982.
Clark H. H., Using Language, Cambridge MA 1996.
Cicero Marcus Tullius, Lukullus, tł. W. Kornatowski, w: idem, Pisma filozoficzne t. 3, Warszawa 1961.
Cicero, Marcus Tullius, Topiki, tł. W. Kornatowski, w: idem, Pisma filozoficzne t. 4, Warszawa 1963.
Cicero, Marcus Tullius, O mówcy I, przekł. K. Wisłocka-Remerowa, w: idem, Wybór pism naukowych, Wrocław 1954.
Dąbska I., Wprowadzenie do starożytnej semiotyki greckiej. Studia i teksty, Wrocław, Kraków 1984.
Deleuze G., Nietzsche i filozofia, przekł. B. Banasiak, Warszawa 1993.
Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, przekł. I. Krońska, Warszawa 1968,
Dummett M., Logiczna podstawa metafizyki, przekł. W. Sady, Warszawa 1998.
Fichte J. G., Teoria wiedzy, przekł. M. J. Siemek, Warszawa 1996.
Firth J. R., Ethnographic Analysis and Language with Reference to Malinowski’s Views, w: R. Firth (ed.), Man and Culture. An Evaluation of the Work of Bronislaw Malinowski, London 1957.
Forum für Philosophie, Bad Homburg (Hrsg.), Philosophie und Begründung, Frankfurt a/M. 1987.
Gadamer H.-G., Człowiek i język, przekł. K. Michalski, w: idem, Rozum, słowo, dzieje, wybór i wstęp K. Michalski, Warszawa 1979, s. 47-56.
Gadamer H.-G., Grenzen der Sprache, w: idem, Gesammelte Werke, t. 8, Tübingen 1993, s. 350-361.
Gadamer H.-G., Die Idee der Logik Hegels, w: idem, Gesammelte Werke, t. 3, Tübingen 1987, s. 65-86.
Gadamer H.-G., Prawda i metoda, przekł. B. Baran, Kraków 1993.
Gadamer H.-G., Sprache und Verstehen, w: idem, Gesammelte Werke, t. 2, Tübingen 1988, s. 184-198.
Gadamer H.-G., Uniwersalność problemu hermeneutycznego, przekł. M. Łukasiewicz, “Pamiętnik Literacki” LXVIII, 1977, z. 4, s. 309-319.
Gellner E., Language and Solitude. Wittgenstein, Malinowski and the Habsburg Dilemma, Cambridge 1998.
Gilson E., Jedność doświadczenia filozoficznego, przekł. Z. Wrzeszcz, Warszawa 1968.
Głowiński M. (red.), Język i społeczeństwo, Warszawa 1972.
Götter K.-H., Einführung in die Rethorik, München 1991.
Grabias S., Język w zachowaniach społecznych, Lublin 1994.
Grice H. P., Logic and conversation, w: P. Cole, J. Morgan (eds.), Speech Acts, Syntax and Semantics, New York 1975.
Grice H. P., Utterer’s meaning, sentence meaning and word meaning, “Foundations of Language” 1968, 4, s. 225-242.
Gumpertz J., Hymes D., (eds.), Directions in Sociolinguistics, The Ethnography of Communication, Holt 1972.
Habermas J., Erkenntnis und Interesse, Frankfurt a/M. 1968.
Habermas J., Erläuterungen zur Diskursethik, Frankfurt a/M. 1991.
Habermas J., Interesy konstytuujące poznanie, przekł. L. Witkowski, “Colloqiua Communia” 1985, 2, s. 157-169.
Habermas J., Pojęcie racjonalności komunikacyjnej w świetle aktów mowy, przekł. R. Braciszewska, w: T. Buksiński (red.), Rozumność i racjonalność, Poznań 1997, s. 51-77.
Habermas J., Teoria działania komunikacyjnego, t. 1, przekł. A. M. Kaniowski, Warszawa 1999.
Habermas J., Vorbereitende Bemerkungen zu einer Theorie der kommunikativen Kompetenz, w: J. Habermas, N. Luhmann (Hrsg.), Theorie der Gesellschaft oder Sozialtechnologie. Was leistet die Systemforschung?, Frankfurt a/M. 1971, s. 101-141.
Habermas J., Vorstudien und Ergänzungen zur Theorie des kommunikativen Handelns, Frankfurt a/M. 1984.
Habermas J., Wahrheitstheorien, w: Fahrenbach H. (Hrsg.), Wirklichkeit und Reflexion. Festschrift für W. Schulz, Pfullingen 1974, s. 211-265.
Habermas J., Was heißt Universalpragmatik, w: idem, Vorstudien und Ergänzungen zur Theorie des kommunikativen Handelns, Frankfurt a/M. 1984, s. 353-441; a także w: K.-O. Apel (Hrsg.), Sprachpragmatik und Philosophie, Frankfurt a/M. 1976, s. 174-272.
Hegel G.W.F., Fenomenologia ducha, przekł. A. Landman, t. I, Warszawa 1963, t. II, Warszawa 1965.
Heidegger M., Bycie i czas, przekł. B. Baran, Warszawa 1994.
Heidegger M., Wprowadzenie do metafizyki, przekł. R. Marszałek, Warszawa 2000.
Hempoliński M., Brytyjska filozofia analityczna, Warszawa 1974.
Herder J. G., Sprachphilosophische Schriften, Hamburg 1960.
Hintikka J., Cogito, ergo sum, Inference or Performance? w: idem, Knowledge and the Know, s. 98-125; oraz w: W. Donney, Descartes. A Collection of Critical Essays, New York 1967, s.108-139.
Hintikka J., Eseje logiczno-filozoficzne, przekł. A. Grobler, Warszawa 1992.
Honneth A., Diskursethik und implizites Gerechtigkeitskonzept. Eine Diskussionsbemerkung, w: W. Kuhlmann (Hrsg.), Moralität und Sittlichkeit. Das Problem Hegels und die Diskursethik, Frankfurt a/M. 1986, s. 183-193.
Horkheimer M., Teoria tradycyjna i teoria krytyczna, przekł. J. Łoziński, “Colloqiua Communia” 1983, nr 2, s. 39-69.
Hösle V., Die Transzendentalpragmatik als Fichteanismus der Intersubjektivität, “Zeitschrift für philosophische Forschung”, 1986, 40, s. 235-252.
Humboldt W. von, Über die Verschiedenheit des menschlichen Sprachbaues und ihren Einfluß auf die geistige Entwicklung des Menschengeschlechts, w: idem, Gesammelte Schriften, t. 1, Berlin 1907.
Husserl E., Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii, przekł. D. Gierulanka, Warszawa 1967.
Husserl E., Medytacje Kartezjańskie, przekł. A. Wajs, Warszawa 1982.
Husserl E., Posłowie do moich Idei, przekł. J. Szewczyk, w: M. J. Siemek (red.), Drogi współczesnej filozofii, Warszawa 1978, s. 49-81.
Hymes D., Foundations of Sociolinguistics: An Ethnographic Approach, Philadelphia 1974.
Hymes D., On communicative competence, w: J. B. Pride i J. Holmes (eds.), Sociolinguistics. Harmondsworth 1972.
Hymes D., Socjolingwistyka i etnografia mówienia, przekł. K. Biskupski, w: M. Głowiński (wybór i wstęp) Język i społeczeństwo, Warszawa 1980.
Jonas H., Zasada odpowiedzialności, przekł. M. Klimowicz, T. Kowalski, Warszawa 1996.
Kaniowski A. M., Etyka a transcendentalizm w perspektywie kantowskiej i pragmatyczno-językowej, w: M. J. Siemek (red.), Filozofia transcendentalna a dialektyka, Warszawa 1991, s. 301-314.
Kaniowski A. M., “Postawa krytyczna” a etyka. Problem uniwersalizacji., w: H. Kozakiewicz, E. Mokrzycki, M. J. Siemek (red.), Racjonalność współczesności, Warszawa 1992, s. 71-87.
Kant I., Krytyka czystego rozumu, przekł. R. Ingarden, Warszawa 1957.
Kant I., Krytyka praktycznego rozumu, przekł. J. Gałecki, Warszawa 1972.
Kant I., Prolegomena do wszelkiej przyszłej metafizyki, która będzie mogła wystąpić jako nauka, przekł. B. Bornstein, Warszawa 1993.
Kant I., Uzasadnienie metafizyki moralności, przekł. M. Wartenberg, Warszawa 1984.
Kartezjusz, Medytacje o pierwszej filozofii, przekł. M. i K. Ajdukiewiczowie, Warszawa 1958.
Kierkegaard S., O pojęciu ironii, przekł. A, Djakowska, Warszawa 1999.
Koj L., Logika pragmatyczna, w: W. Marciszewski (red.), Logika formalna. Zarys encyklopedyczny z zastosowaniem do informatyki i lingwistyki. Warszawa 1987, s. 296-310.
Kondylis P., Die neuzeitliche Metaphysikkritik, Stuttgart 1990.
Kopperschmidt J., „Kritische Rhetorik” statt „Moderner wissenschaftlicher Rhetorik, “Sprache im technischen Zeitalter” 1973, 45, s. 18-58.
Kopperschmidt J., Argumentation, Stuttgart 1980.
Kopperschmidt J., Methodik der Argumentationsanalyse, Stuttgart – Bad Cannstatt 1989.
Krokiewicz A., Sceptycyzm grecki (od Pirrona do Karneadesa), Warszawa 1964.
Krokiewicz A., Sceptycyzm grecki (od Filona do Sekstusa), Warszawa 1966.
Kuhlmann W., Argumentation und Transzendentalpragmatik, “Zeitschrift für Didaktik der Philosophie” 1989, nr 1, s. 3-10.
Kuhlmann W., Die Kommuniaktionsgemeinschaft als Bedingung der Möglichkeit sinnvoller Argumentation, w: W. Kuhlmann, D. Böhler (Hrsg.), Kommuniaktion und Reflexion. Zur Diskussion der Transzendentalpragmatik. Antworten auf K.-O. Apel, Frankfurt a/M. 1982, s. 159-190.
Kuhlmann W., Einleitung, w: Forum für Philosophie, Bad Homburg (Hrsg.), Zerstörung des moralischen Selbstbewußtseins: Chance oder Gefährdung? Frankfurt a/M. 1988, s. 7-23.
Kuhlmann W., Ethik und Argumentation, w: J. Kopperschmidt, M. Schanze (Hrsg.), Argumente – Argumentation, München 1985, s. 81-95.
Kuhlmann W., Kant und die Transzendentalpragmatik. Transzendentale Deduktion und reflexive Letztbegründung, w: Forum für Philosophie, Bad Homburg (Hrsg.), Kants transzendentale Deduktion und die Möglichkeit von Transzendentalphilosophie, Frankfurt a/M. 1988, s. 193-221.
Kuhlmann W. (Hrsg.), Moralität und Sittlichkeit. Das Problem Hegels und die Diskursethik, Frankfurt a/M. 1986.
Kuhlmann W., Moralität und Sittlichkeit. Ist die Idee einer letztbegründeten normativen Ethik überhaupt sinnvoll?, w: idem, (Hrsg.), Moralität und Sittlichkeit. Das Problem Hegels und die Diskursethik, Frankfurt a/M. 1986, s. 194-216.
Kuhlmann W., Philosophie und rekonstruktive Wissenschaft. Bemerkungen zu Jürgen Habermas’ Theorie des kommunikativen Handelns, “Zeitschrift für philosophische Forschung” 1986, 40, s. 224-234.
Kuhlmann W., Prinzip Verantwortung versus Diskursethik, „Archivio di Filosofia – Etica e pragmatica” 1987, 1-3, s. 89-116.
Kuhlmann W., Reflexive Letztbegründung versus redikaler Fallibilismus. Eine Replik, “Zeitschrift für allgemeine Wissenschaftstheorie” 1985, XVI/2, s. 357-374.
Kuhlmann W., Reflexive Letztbegründung. Untersuchungen zur Transzendentalpragmatik, Freiburg/München 1985.
Kuhlmann W., Reflexive Letztbegründung. Zur These von der Unhintergehbarkeit der Argumentationssituation, „Zeitschrift für Philosophische Forschung” 1981, t. 35, z. 1, s. 3-26.
Kuhlmann W., Reflexion und kommunikative Erfahrung, Untersuchungen zur Stellun philosophischer Reflexion zwischen Theorie und Kritik, Frankfurt a/M. 1975.
Kuhlmann W., Tod des Subjekts. Eine transzendentalpragmatische Verteidigung des Vernunftsubjekt. w: H. Nagel-Docekal, H. Vetter (Hrsg.), Tod des Subjekts, “Wiener Reihe – Themen der Philosophie”, t. 2, München 1987, s.120-163.
Kuhlmann W., Transcendentalnopragmatyczna teoria praktycznej podmiotowości, przekł. A. Zeidler-Janiszewska, „Idea IV”, Białystok 1991, s. 59-74.
Kuhlmann W., Was ist und wie ist gültiges Verstehen möglich? w: idem et al. (Hrsg.), Standort und Bedeutung der Hemeneutik in der gegenwärtigen Theologie, Bonn 1986, s. 13-42.
Kuhlmann W., Was spricht heute für Philosophie des kantischen Typs? w: Forum für Philosophie, Bad Homburg (Hrsg.), Philosophie und Begründung, Frankfurt a/M. 1987, s. 84-115.
Kuhlmann W., Zur Begründung der Diskursethik, w: H. Kimmerle, W. Lefevre, R. W. Meyer (Hrsg.), Hegel-Jahrbuch 1987, Bochum 1987, s. 366-374.
Kuhlmann W., Zur Kritik des historischen Bewußtseins, w: W. Kluxen (Hrsg.), Tradition und XIII. Deutscher Kongreß für Philosophie., Hamburg 1984.
Kuhlmann W., Böhler D. (Hrsg.), Kommuniaktion und Reflexion. Zur Diskussion der Transzendentalpragmatik. Antworten auf K.-O. Apel, Frankfurt a/M. 1982.
Kurcz I. (red.), Psychologia a semiotyka, Warszawa 1993.
Kurcz I., Psychologia języka i komunikacji, Warszawa 2000.
Kwintylian Marek Fabiusz, Kształcenie mówcy, Ks. I, II i X, przekł. M. Brożek, Wrocław 1951.
Malinowski B., Problem znaczenia w językach pierwotnych, przekł. T. Szczerbowski, w: K. Pisarkowa, Językoznawstwo Bronisława Malinowskiego, t. 1-2, Kraków 2000, t.2, s. 5-48 (część IV i V także: przekł. J. Szymura, w: A. Paluch, Malinowski, Warszawa 1981, s. 258-277).
Malinowski B., Ogrody koralowe i ich magia. Studium uprawy ziemi oraz obrzędów towarzyszących rolnictwu na Wyspach Trobrianda,. Język magii i ogrodnictwa, przekł. B. Leś, w: idem, Dzieła, t. V, PWN, Warszawa 1987.
Milarepa, Pieśń dla uczonego, przekł. W. Tracewski, “Diamentowa Droga” 2000, nr 25, s. 28-29.
Nagardżuna, Wybór pism. Podstawy mahajany i teksty filozoficzne., przekł. J. Sieradzan, Kraków, w roku wodnej owcy.
Neisser U., Systemy polimorficzne. Nowe podejście do teorii poznania, przekł. K. Krysińska w: Z. Chlewiński (red.), Modele umysłu, Warszawa 1999, s, 178-196.
Nęcki Z., Komunikowanie interpersonalne, Wrocław 1992.
Oelmüller W., Transzendentalpragmatische Normenbegründung, Paderborn 1978.
Peirce Ch. S., Jak uczynić nasze myśli jasnymi?, przekł. H. Buczyńska, w: H. Buczyńska, Peirce, Warszawa 1965.
Peirce Ch. S., Utrwalanie przekonań, przekł. H. Buczyńska, w: H. Buczyńska, Peirce, Warszawa 1965.
Peirce Ch. S., Wybór pism semiotycznych, wyb. H. Buczyńska-Garewicz, “Biblioteka Myśli Semiotycznej”, Warszawa 1997.
Perelman Ch., Das Reich der Rethorik, München 1980.
Perelman Ch., Philosophie, Rhetorik, Gemeinplätze, w: H.-G. Gadamer, G. Boehm (Hrsg.), Seminar: Die Hermeneutik und die Wissenschaften, Frankfurt a/M. 1978, s. 381-392.
Piaget J., Psychologia i epistemologia, przekł. Z. Zakrzewska, Warszawa 1977.
Pinker S., The language Instinct, New York 1994.
Pisarkowa K. Językoznawstwo Bronisława Malinowskiego, t. 1-2, Kraków 2000.
Platon, Kratylos, przekł. W. Stefański, Wrocław 1968.
Platon, Timajos, przekł. W. Witwicki, Warszawa 1960.
Popper K., Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, przekł. H. Krachelska, Warszawa 1993.
Popper K., Wiedza obiektywna, przekł. A. Chmielewski, Warszawa 1992.
Popper K., Droga do wiedzy. Domysły i refutacje., przekł. S. Amsterdamski, Warszawa 1999.
Putnam H., Wiele twarzy realizmu i inne eseje, przekł. A. Grobler, Warszawa 1998.
Quine W. V. O., Granice wiedzy i inne eseje filozoficzne, przekł. B. Stanosz, Warszawa 1986.
Quintillian, Ideał mówcy, w: idem, Źródła do historii wychowania, wybór S. Kot, Kraków 1929.
Rorthy R. (ed.), The Linguistic Turn. Recent Essays in Philosophical Method, Chicago/London 1967.
Rorthy R., Przygodność, ironia, solidarność, przekł. W. J. Popowski, Warszawa 1996.
Rosner K. (red.), Noama Chomsky’ego próba rewolucji naukowej. Generatywny program badań nad ludzkim umysłem, Warszawa 1996.
Röttgers K., Kritik und Praxis. Zur Geschichte des Kritikbegriffs von Kant bis Marx, Berlin-New York 1975.
Ryle G., Czym jest umysł, przekł. W. Marciszewski, Warszawa 1970.
Saussure F. de, Kurs językoznawstwa ogólnego, przekł. K. Kasprzyk, Warszawa 1991.
Schmidt-Faber W., Argument und Scheinargument, München 1986.
Schnädelbach H., Racjonalność i uzasadnienie w: T. Buksiński (red.) Rozumność i racjonalność, Poznań 1997, s. 37-50.
Schnädelbach H., Reflexion und Diskurs, Fragen einer Logik der Philosophie, Frankfurt a/M. 1977.
Searle J. R., Czym jest akt mowy?, przekł. H. Buczyńska, “Pamiętnik Literacki” 1980, s. 242-248.
Searle J. R., A taxonomy of illocutionary acts, w: K. Gunderson (ed.), Minnesota Studies in the Philosophy of Language, Mineapolis 1975.
Searle J. R., Czynności mowy. Rozważania z filozofii języka, przekł. B. Chwedeńczuk, Warszawa 1987.
Searle J. R., Umysł, język, społeczeństwo. Filozofia a rzeczywistość, przekł. W. Tuporolski, Warszawa 1999.
Sekstus Empiryk, Zarysy pirrońskie, wstęp i przekł. A. Krokiewicz, Kraków 1931.
Sekstus Empiryk, Przeciw logikom, przekł. I. Dąmbska, Warszawa 1970.
Siemek M. J., Idea transcendentalizmu u Fichtego i Kanta. Studium z dziejów filozoficznej problematyki wiedzy, Warszawa 1977.
Siemek M. J. (red.), Filozofia transcendentalna a dialektyka, Warszawa 1994.
Sierocka B., O uprawomocnieniu myślenia krytycznego w poczuciu negatywności, “Acta Universitatis Wratislaviensis. Prace Filozoficzne” LXXI, s. 111-117, Wrocław 1992.
Sierocka B., Prolegomena do filozofii krytycznej. Wokół negatywnej dialektyki Th. W. Adorno, Wrocław 1991.
Sierocka B., Wolność w projekcie filozofii krytyczności, w: M. Reut (red.), Dylematy wolności, Wrocław 2001, s.49 -61.
Simons E., Transzendentalphilosophie und Sprachpragmatik. Zur Methodik der Auseinandersetzung von Hermann Krings mit der transzendentalen Sprachpragmatik Karl-Otto Apels, w: H., M. Baumgartner, Prinzip Freiheit”, Freiburg/München 1979, s. 44-72.
Stanosz B. (red.), Lingwistyka a filozofia, Warszawa 1977.
Schaff A. (red.), Zagadnienia socjo- i psycholingwistyki, Wrocław, Warszawa 1980.
Szahaj A., Interes – poznanie – dyskurs – prawda, „Studia Filozoficzne” 1985, nr 4.
Szymura J., Bronisława Malinowskiego “etnograficzna teoria języka”, w: M. Flis, A. Paluch (red.), Antropologia społeczna Bronisława Malinowskiego, Warszawa 1985.
Szymura J., Język, mowa i prawda w perspektywie fenomenologii lingwistycznej J. L. Austina, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1982.
Tokarz M., Elementy pragmatyki logicznej, Warszawa 1993.
Tomasello M., The Cultural Origins of Human Cognicion, Cambridge MA 1999.
Toulmin St., Gebrauch von Argumenten, Kronberg 1975.
Welsch W., Vernunft und Übergang. Zum Begriff der transversalen Vernunft, w: K.-O. Apel, M. Kettner (Hrsg.), Die eine Vernunft und die vielen Rationalitäten, Frankfurt a/M. 1996, s.139-166.
Witkowski L., Habermas i jego krytycy, „Studia filozoficzne” 1987.##
Witkowski L. (red.), Dyskursy rozumu. Między przemocą i emancypacją. Z recepcji Jürgena Habermasa w Polsce, Toruń 1990, s. 113-132.
Wittgenstein L., Dociekania filozoficzne, przekł. B. Wolniewicz, Warszawa 1973.
Wittgenstein L., Traktat logiczno-filozoficzny, przekł. B. Wolniewicz, Warszawa 1970.
Wittgenstein L., Uwagi o “Złotej gałęzi” Frazera, przekł. A. Orzechowski, Warszawa 1998.